[1897-1983]

Wolfgang Fraenkel

Wolfgang Fraenkel geb. 10 okt. 1897 in Berlijn, gest. 8 maart 1983 in Los Angeles (CA), Komponist, Dirigent, Musicus, Muziektheoreticus, Jurist,kreeg reeds op jonge leeftijd vioolles van Max Heinecke (van het Waldemar-Meyer Strijkkwaret) en altvioolles van de eerste altist van de Berlijnse Staatsopera. Later studeerde hij ook piano en muziektheorie aan het Klindworth-Scharwenka Konservatorium en orkestdirectie bij Julius Prüwer. Bovendien begon hij aan een rechtenstudie, die onderbroken werd door de Eerste Wereldoorlog, maar die hij in 1923 afrondde.

Tot april 1933 was Fraenkel werkzaam als rechter aan het beroepsgerechtshof van Berlijn. Nadat alle joden uit openbare functies waren ontslagen, kon Fraenkel zichzelf alleen in leven houden doormiddel van muzikale aktiviteiten. Hij nam deel aan een aantal projecten van de joodse cultuurbond en trad op als dirigent, o.a. (1936/37) van Stravinsky's L'Histoire du Soldat.

In november 1938 werd Fraenkel in het KZ Sachsenhausen gevangen genomen; hoogstwaarschijnlijk was hij een van de 6000 joden, die na de 'Reichskristallnacht' van 9 november naar het KZ Oranienburg gedeporteerd.
Met hulp van de cultuurbond en doordat zijn moeder als 'arisch' was ingeschaald, kwam hij reeds na 1-2 maanden weer op vrije voeten op voorwaarde  dat hij Duitsland onmddellijk zou verlaten.
In 1939 was voor veel Duitse en Oostenrijkse joodse vluchtelingen Shanghai de 'Haven van het laatste toevluchtsoord', daar men voor deze stad, als enige plaats in de wereld, geen inreisdocumenten of visa nodig had. Fraenkel verliet Europa eind maart of begin april 1939 aan boord van het beroemde stoomschip 'Conte Rosso', een Italiaans schip van de Lloyd-Triestino Lijn (dat in 1941 zou vergaan na een torpedoaanval), en kwam een maand later in Shanghai aan.

In Fraenkels artistieke ontwikkeling van voor 1939 kan men verschillende vroeg 20ste-eeuwse stromingen onderscheiden: neo-classicisme, vrije atonaliteit en twaalftoonstechnieken.
Tot zijn belangrijkste werken uit die tijd behoren de opera „Der brennende Dornbusch“ (1926-1928), naar Oskar Kokoschka, en de kantate „Die 82. Sure des Koran“ (1936).
Met name de werken die hij vanaf het midden van de jaren 30 schreef, laten een zelfbewuste atonale stijl in de traditie van de jonge Schönberg horen, zonder systematische toepassing van de twaalftoonstechniek, ookal was hij daarvan vanaf begin jaren dertig op de hoogte.
Uit zijn verdere ontwikkeling wordt wel duidelijk, dat de muziek en de kompositie-esthetiek van Schönberg een centrale rol spelen, zoals ook duidelijk wordt in zijn theoretische verhandeling "Afunkionelle Musik" (1937-1942).
Wolfgang Fraenkel begon terstond na zijn aankomst in Shanghai met muzikale aktiviteiten. Mogelijkerwijs op voorspraak van Otto Klemperer en de Japanse dirigent Hidemaro Konoye, trad Fraenkel reeds in het begin van 1940 toe tot het Stedelijk Orkest van Shanghai (SMO), dat zich onder leiding van Mario Paci (1878-1946) vanaf 1919 tot een professioneel ensemble had ontwikkeld.
Via het SMO legde hij contacten met de Nationale Beroepsschool voor Muziek (Guoli Shanghai Yinyue Zhuanke Xuexiao), het huidige Shanghai Conservatorium (Shanghai Yinyue Xueyuan), dat in 1927, als eerste hogeschool voor muziek in Azië, door Cai Yuanpei und Xiao Youmei werd opgericht. Fraenkel werd er in de zomer van 1941 als leraar muziektheorie aangesteld.
In 1947 gaf hij ook een semester les aan de National Music School Nanjing (Nanjing Guoli Yinyue Yuan).
Hij onderwees harmonieleer, kontrapunt, analyse, instrumentatie en kompositie en bracht als eerste Arnold Schönbergs „Methode der Komposition mit zwölf nur aufeinander bezogenen Tönen“ naar Azië.
Zijn leerling Sang Tong komponeerde in 1947 waarschijnlijk het eerste dodekafonische werk („Yejing“) buiten Europa en Amerika.
Naast zijn docentschap aan het conservatorium gaf Fraenkel ook privéles.
Tenminste 23 Chnese studenten zijn door Fraenkel mede gevormd, onder hen Ding Shande (1911-1995), Sang Tong (geb. 1923) en Zhang Hao (geb. 1910).

In het licht van de moeilijke materiele en politieke situatie van de oorlogsjaren, is het opmerkelijk dat Fraenkel aan de opbouw van een jeugdorkest (Zhongguo Qingnian Jiaoxiang Yuetuan) meewerkte, opgericht door zijn leerling Li Delun (1917-2001), later een van de leidende dirigenten van China. In dezelfde kontxt ontstond het
China Symphonic Orchestra (Zhongguo Jiaoxiang Yuetuan), dat Fraenkel in de jaren 1945/46 met zeer veeleisende programma's dirigeerde.
Zoals veel andere vluchtelingen in Shanghai, verliet Fraenkel het land aan het begin van de Chinese burgeroorlog en verhuisde in augustus 1947 naar Los Angeles. Zijn opvolger aan het Conservatorium van Shanghai werd de Alban Berg-leerling Julius Schloss.
In de resterende 36 jaren van zijn leven, beleefde Fraenkel in zijn nieuwe vaderland, alsook in Europa nkele successen. Drie composities werden met Europese prijzen onderscheiden en Bruno Maderna dirigeerde op 21 oktober 1966 de eerste uitvoering van zijn door Webern beïnvloed, ritmisch complex georganiseerde Symphonische Aphorismen in de Scala van Milaan.
Tot op hoge leeftijd volgde Fraenkel de nieuwste ontwikkelingen in muziek: in zijn nalatenschap bevinden zich traktaten van Stockhausen en Boulez voorzien van eigen aantekeningen.
In Los Angeles leerde hij ook Arnold Schönberg persoonlijk kennen en leidde hij op 22 januari 1950 een concert naar aanleiding van diens 75ste verjaardag een uitvoering van de Ode to Napoleon. Ook droeg hij zijn Musik für Streichquartett (1948/49) aan de jarige Schönberg op.
Fraenkel stierf in 1983; hij liet een oeuvre van 193 Werken (waarvan 19 onvoltooid) achter. De meeste partituren zijn nog in handschrift, slechts een klein aantal werd gedurende zijn leven gepubliceerd.
Fraenkels nalatenschap wordt beheerd door de Byerische Staats Bibliotheek in München, is echter voor uitvoerende musici niet toegankelijk totdat een erfgenaam of nalatenschapsbeheerder is gevonden die toestemming geeft voor het gebruik van de muziek.
(zie hierover het artikel 'Werner Herbers schrijft discussiestuk voor 'musica reanimata', te vinden in het archief van de rubriek 'Aktueel, In the Spotlight' op deze website)